ΑΡΓΟΝΑΥΤΕΣ: Διακύβευμα

Διακύβευμα

Σχετικά με τη λέξη διακύβευμα

Έχω βαρεθεί να διαβάζω σε εφημερίδες κείμενα για τη χρήση της γλώσσας τα οποία περιλαμβάνουν εσφαλμένες εκτιμήσεις. Χαρακτηριστικά είναι τρία σημειώματα για τη λέξη διακύβευμα δημοσιευμένα το πρώτο στο Βήμα της 18ης Σεπτεμβρίου 2009, το δεύτερο στα Νέα της 30ής Σεπτεμβρίου 2009 και το τρίτο στην Ελευθεροτυπία της 18ης Νοεμβρίου 2009. Το πρώτο αποτελεί τμήμα ευρύτερου κειμένου με τίτλο «Εκλογικές καρικατούρες» που υπογράφεται από τον Νίκο Μπακουνάκη. Το δεύτερο φέρει τον τίτλο «Γλώττα λανθάνουσα...» και είναι του Κώστα Γεωργουσόπουλου. Το τρίτο τιτλοφορείται «Διακύβευμα» και ανήκει στον Πέτρο Μακρή.

Γράφει ο Ν.Μπ. στο Βήμα:

Καρικατούρα η ρητορική πολλών υποψήφιων βουλευτών. Από τις ζαριές πέρασαν στο «διακύβευμα», λέξη που τη χρησιμοποιούν χωρίς να ξέρουν τι ακριβώς σημαίνει. Τους φαίνεται ότι αν πουν το «διακύβευμα των εκλογών.» (τελεία) έχουν κερδίσει πόντους. Φυσικά έχουν κερδίσει σε αρλουμπολογία. Ας ανοίξουν επειγόντως τον Μπαμπινιώτη, όπου «διακύβευμα» δεν υπάρχει, αλλά υπάρχει «διακύβευση».

Στα γραφόμενα του Ν.Μπ. υφέρπουν δύο εσφαλμένες, συναφείς μεταξύ τους, εντυπώσεις: πρώτον, ότι μια λέξη ανήκει στο λεξιλόγιο μιας γλώσσας μόνο αν καταγράφεται στα λεξικά· δεύτερον, ότι είναι δυνατόν ένα λεξικό να περιλαμβάνει όλες τις λέξεις μιας γλώσσας. Στην πραγματικότητα, τίποτε από τα δύο δεν ισχύει. Σε μια γλώσσα, όπως η Νέα Ελληνική εν προκειμένω, βρίσκονται σε χρήση πολλές λέξεις που δεν έχουν καταγραφεί στα λεξικά. Όσο καλό και αν είναι ένα λεξικό, δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει μόνο ένα τμήμα από τις λέξεις που ανήκουν όντως στο λεξιλόγιο μιας γλώσσας. Οι εσφαλμένες εντυπώσεις για τις οποίες έγινε λόγος προηγουμένως οφείλονται στο κύρος που περιβάλλει συνήθως το λεξικό ως έργο αναφοράς.

Στην προκειμένη περίπτωση μάλιστα ο Ν.Μπ. έκανε και ένα ακόμη λάθος. Ανέτρεξε στην πρώτη έκδοση του λεξικού Μπαμπινιώτη και όχι στη δεύτερη, όπου πράγματι λημματογραφείται -και σωστά- η λέξη διακύβευμα. Και μόνο αυτό το στοιχείο θα ήταν ικανό να ανατρέψει τον συλλογισμό του, αν δεχόμασταν ως βάσιμες τις εντυπώσεις που προαναφέρθηκαν. Εφόσον διαπιστώθηκε ότι στη δεύτερη έκδοση του λεξικού καταγράφεται το λήμμα διακύβευμα, τελικά μπορούμε να χρησιμοποιούμε τη λέξη χωρίς ενδοιασμό; Ας σημειωθεί ότι και στο μικρό λεξικό Μπαμπινιώτη, για το σχολείο και το γραφείο, που πρωτοεκδόθηκε το 2004, περιλαμβάνεται το λήμμα διακύβευμα -αντιγράφω τον ορισμό της σημασίας: «αυτό που επιδιώκει να κερδίσει κανείς διακινδυνεύοντας να υποστεί κάτι (ζημιά, επίθεση, κατηγορία κ.λπ.)». Ως προς τηδιακύβευση, πρόκειται για λέξη με άλλη σημασία: «η ενέργεια του διακυβεύω», σύμφωνα με το λήμμα διακύβευση του λεξικού του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη.

Γράφει ο Κ.Γ. στα Νέα:

Κατά καιρούς επιστρατεύονται κάποιες λέξεις-τρομοκράτες αντλημένες από το
θεωρητικό οπλοστάσιο νεοφανών επιστημών, άλλοτε ανασταίνονται, συχνά νεκρανασταίνονται, από το πεθαμένο λεξιλόγιο της καθαρεύουσας και πετάγονται στα καλά καθούμενα στα μούτρα τού μέσου αναγνώστη ή ακροατή για εντυπωσιασμό και, σαφώς, για κατατρομοκράτηση της αγνοίας του. Θυμηθείτε πριν από λίγα χρόνια είχε αριβάρει η λέξη «πρόταγμα». Πήγαινε κι ερχόταν-, άλλωστε πάει κι έρχεται ακόμη-, λες και δεν υπήρχε η επίσης λόγια αλλά εκλαϊκευμένη πλέον λέξη προτεραιότητα. Αφήνω που είναι λάθος στα ελληνικά αυτά τα μορφώματα τα οποία έρχονται από τις ξένες γλώσσες που δανείζονται από τα αρχαία, και ως αντιδάνεια ελλιμενίζονται στα νερά μας. Διότι στα ελληνικά τα ουδέτερα σε -μα (πράγμα, βλέμμα κ.τ.λ.) σημαίνουν το αποτέλεσμα
μιας ενέργειας. Το σωστό, λοιπόν, στα ελληνικά είναι η απλούστατη λέξη: πρόταση. Αλλά πού; Πώς θα φανείς πούρος θεωρητικός τρομοκράτης. Τώρα
ξεφουρνίζεται από πολιτικούς, αναλυτές, δημοσιογράφους ο νέος γιαγκούλας:
«διακύβευμα». Λέξη άγνωστη στα λεξικά. Ούτε στον Μπαμπινιώτη ούτε στον
Τεγόπουλο. Το ρήμα είναι διακυβεύω και σημαίνει διακινδυνεύω, παίζω ζάρια, κυριολεκτικά, αφού κύβοι είναι τα ζάρια, άρα ρισκάρω, παίζω με την τύχη. Η ενέργεια που θα έπρεπε να χρησιμοποιείται είναι η λέξηδιακύβευση, γνωστή ήδη από το 1852. Από πού λοιπόν και ώς πού οι εκλογές διακύβευμα. Τέτοιο θα είναι μετά το αποτέλεσμα των εκλογών. Τώρα είναι, αν είναι, τέλος πάντων, ζαριά, η εκλογική διαδικασία, διακύβευση. Μα, είναι σοβαρά πράγματα να ισχυρίζεσαι πως η εξωτερική πολιτική, η οικονομία, η υγεία είναι ζαριά, τυχερό παιχνίδι, ρίσκο; Μπαρμπούτι είναι οι εκλογές; Πλακωτό ή φεύγα;

Θα σχολιάσω τα γραφόμενα από τον Κ.Γ.

Δεν αρνούμαι ότι η χρήση της λέξης διακύβευμα και άλλων νεολογισμών γίνεται από πολλούς για εντυπωσιασμό.

Η ύπαρξη της λέξης προτεραιότητα δεν αποτελεί επιχείρημα για την αποφυγή της χρήσης της λέξης πρόταγμα. Στη γλώσσα δεν υπάρχει αντιστοιχία σημασίας-μορφής 1:1. Δηλ. λ.χ. μία σημασία μπορεί να αντιστοιχεί σε περισσότερες μορφές. Με αυτήν τη λογική ο Κ.Γ., χωρίς να το συνειδητοποιεί, εμμέσως δίνει δίκιο σε όσους αναρωτιούνταν παλαιότερα γιατί πρέπει να ξέρουμε τη λέξη αρωγή, αφού υπάρχει η λέξη βοήθεια, που σημαίνει το ίδιο. Φυσικά, το «γιατί πρέπει να ξέρουμε την τάδε λέξη» δεν είναι λογική. Αυτό θα πει εμπλουτισμένο λεξιλόγιο, να γνωρίζεις περισσότερες λέξεις. Και η λέξηαρωγή ανήκει στο λεξιλόγιο της Νέας Ελληνικής. Η διαφορά μεταξύ των βοήθεια καιαρωγή είναι υφολογική και ο μαθητής λ.χ. πρέπει να ξέρει και τα δύο. Η τυχόν άκαιρη, άστοχη κτλ. χρήση της λόγιας λέξης αρωγή με σκοπό τον εντυπωσιασμό είναι άλλο θέμα. Όπως άλλο θέμα είναι η κατάχρηση της λέξης πρόταγμα. Εν κατακλείδι, δεν έχει βάση η άποψη ότι πρέπει να αποφεύγεται η χρήση μιας λέξης, επειδή υπάρχει άλλη λέξη με την ίδια σημασία.

Η πληροφορία ότι στην ελληνική γλώσσα τα ουδέτερα σε -μα (πράγμα, βλέμμα κτλ.) σημαίνουν το αποτέλεσμα μιας ενέργειας αφορά τον λεγόμενο άξονα διαχρονίας της γλώσσας. Σε ποια ελληνική γλώσσα, αλήθεια, τα ουδέτερα σε -μα δηλώνουν το αποτέλεσμα της πράξης; Στη σύγχρονη; Σήμερα το άθροισμα και το δημιούργημα λ.χ. πράγματι δηλώνουν το αποτέλεσμα του αθροίζω και του δημιουργώ, αλλά το γράμμακαι το πράγμα λ.χ. δεν σημαίνουν το αποτέλεσμα του γράφω και του πράττω. Μερικά ουδέτερα σε -μα με το πέρασμα του χρόνου έλαβαν ειδική σημασία, που αποκλίνει από τη σημασία του ρήματος. Η πληροφορία που δίνει ο Κ.Γ. δεν έχει συγχρονικό ενδιαφέρον για τον απλό ομιλητή της Νέας Ελληνικής και ενδιαφέρει μόνο όποιον ασχολείται με την ετυμολογία.

Επίσης, δεν πρέπει να μας διαφύγει ότι στην προκειμένη περίπτωση η έννοια του λάθους είναι πολύ σχετική, αφού πρόκειται για λέξη δημιουργημένη με ελληνικά στοιχεία, που αποδίδει όμως μια άλλη, ξενική. Τι θα πει «είναι λάθος στα ελληνικά αυτά τα μορφώματα τα οποία έρχονται από τις ξένες γλώσσες που δανείζονται από τα αρχαία»; Με το σκεπτικό του Κ.Γ., δεν θα πρέπει να λέμε λ.χ. ούτε μικρόβιο, που και αυτό είναι «λάθος», αφού δεν ακολουθεί τους κανόνες της αρχαίας ελληνικής γλώσσας (βλέπε το λήμμα μικρόβιο του λεξικού του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη). Είναι χαρακτηριστικό αυτό που έχει γράψει ο Ευάγγελος Πετρούνιας σχετικά με περιπτώσεις δανείων, όπως το «εσφαλμένο» μικρόβιο. Τις περισσότερες φορές, διάφορες λέξεις που βασίζονται σε ελληνικά στοιχεία αλλά έχουν εισαχθεί στα Ελληνικά από άλλες γλώσσες δεν συμφωνούν με τους σημασιολογικούς και μορφολογικούς κανόνες της Αρχαίας Ελληνικής, «αφού δημιουργούνται για εξυπηρέτηση των σημερινών αναγκών και όχι για επίδειξη αρχαιομάθειας» (βλέπε εδώ). Για κάλυψη των σύγχρονων αναγκών επικοινωνίας έχει πλασθεί και η λέξη διακύβευμα και, πραγματικά, δεν έχει καμία σημασία αν εδώ το -μα δεν δηλώνει το αποτέλεσμα μιας πράξης. Ούτως ή άλλως, όπως είδαμε, και άλλες λέξεις σε -μα, που δεν είναι μεταφραστικά δάνεια, δεν σημαίνουν πλέον το αποτέλεσμα μιας ενέργειας, γιατί έχουν αποκτήσει άλλη, ιδιαίτερη σημασία. Και γενικά καλό είναι να έχει κανείς υπόψη τις πηγές του λεξιλογίου της Νέας Ελληνικής, ώστε να διαπιστώσει πόσο σχετική είναι η έννοια του λάθους και σε αυτήν εδώ την περίπτωση. Πρόκειται για νεότερες δημιουργίες, που αποδίδουν ξένες λέξεις. Εφόσον ικανοποιούν επικοινωνιακές ανάγκες, είναι σωστές λέξεις.

Κατά τα άλλα, και ο Κ.Γ. μάλλον ανέτρεξε στην πρώτη και όχι στη δεύτερη έκδοση του λεξικού Μπαμπινιώτη, όπου πράγματι καταγράφεται το λήμμα διακύβευμα.

Επίσης, διαπιστώνω ότι ο Κ.Γ. δεν έχει καταλάβει ακριβώς τη σημασία της λέξηςδιακύβευμα. Η επίμαχη αυτή λέξη διαφέρει σημασιολογικά από τη διακύβευση, που δηλώνει όντως την ενέργεια του διακυβεύω. Επίσης, δεν χαρακτηρίζονται διακύβευμα οι ίδιες οι εκλογές. Το διακύβευμα των εκλογών είναι αυτό που διακυβεύεται, αυτό που πιο απλά παίζεται στις εκλογές (λ.χ. η διαχείριση της οικονομικής κρίσης).

Τα όσα γράφει ο Κ.Γ. σχετικά με το μπαρμπούτι, το πλακωτό κτλ. είναι τελείως άστοχα. Δεν ισχυρίζεται κανείς ότι «η εξωτερική πολιτική, η οικονομία, η υγεία είναι ζαριά, τυχερό παιχνίδι, ρίσκο». Κάποιος πρέπει να μιλήσει στον Κ.Γ. για τη σημασιολογική επέκταση στη γλώσσα. Με τη δική του λογική, δεν θα πρέπει να χρησιμοποιούμε με μεταφορική σημασία ούτε το ρήμα διακυβεύω, αφού κάποτε σήμαινε «παίζω ζάρια».

Γράφει ο Π.Μακ. στην Ελευθεροτυπία:

Η υπουργός Παιδείας Άννα Διαμαντοπούλου, καταθέτοντας στεφάνι στο Πολυτεχνείο, τόνισε ότι το μεγαλύτερο «διακύβευμα» της εποχής μας είναι η Παιδεία.

Η γραμματικώς ορθή λέξη είναι «διακύβευση», από το «ρήμα «διακυβεύω», που σημαίνει «παίζω με τους κύβους» (ζάρια) ή τα παίζω «κορώνα-γράμματα», άρα διακινδυνεύω. Μήπως θα ήταν προτιμότερο να πει «το μεγάλο στοίχημα της εποχής μας είναι η Παιδεία», αντί να διακυβεύει τις γνώσεις της;

Εδώ γεννάται το ερώτημα τι σημαίνει «γραμματικώς ορθή λέξη» και γιατί υπονοείται ότι το διακύβευμα είναι εσφαλμένο. Τι το εσφαλμένο έχει το διακύβευμα; Ο αρθρογράφος πιθανότατα έχει υπόψη το επιχείρημα του Κ.Γ. που προαναφέρθηκε για τα ουδέτερα σε -μα. Αν όμως η αντίδραση στο διακύβευμα οφείλεται στην υπερβολική του χρήση από δημοσιογράφους και πολιτικούς, καλό είναι να γίνει μια διάκριση: άλλο θέμα η κατάχρηση μιας λέξης και άλλο θέμα η εσφαλμένη (ό,τι και αν σημαίνει αυτό το επίθετο) χρήση της.

Ο αρθρογράφος της Ελευθεροτυπίας κακώς αναρωτιέται μήπως θα ήταν προτιμότερο να γίνει χρήση της λέξης στοίχημα αντί διακύβευμα. Το διακύβευμα στη Νέα Ελληνική χρησιμοποιείται με τη σημασία του στοιχήματος. Επομένως, ένας ομιλητής μπορεί να επιλέξει είτε τη λέξη διακύβευμα είτε τη λέξη στοίχημα. Για την ακρίβεια, το διακύβευμαείναι συνώνυμο με το στοίχημα στη μεταφορική σημασία του στοιχήματος -παραθέτω τον ορισμό της από το μικρό λεξικό Μπαμπινιώτη, για το σχολείο και το γραφείο: «κάθε στόχος που τίθεται από κάποιον και για την επίτευξη του οποίου υπάρχουν αμφιβολίες» (λήμμα στοίχημα, σημασία 2, μεταφορική).

Ας σημειωθούν όμως μερικά ετυμολογικά στοιχεία, μολονότι μέσω του παραθέματος από την Ελευθεροτυπία αναφέρθηκαν ορισμένες τέτοιες πληροφορίες. Το σημερινόδιακυβεύομαι προέρχεται από το ελληνιστικό διακυβεύω, που σήμαινε «παίζω ζάρια [κύβους στα Αρχαία] - διακινδυνεύω». Επίσης, το ουσιαστικό διακύβευση ανήκει σε μια ειδική κατηγορία λέξεων του νεοελληνικού λεξιλογίου, τις λεγόμενες νεόπλαστες, που δημιουργήθηκαν από λογίους σε νεότερους χρόνους. Καταγράφεται μάλιστα ωςδιακύβευσις σε ένα «λεξικό λόγιων νεολογισμών», τη Συναγωγή νέων λέξεων του Στέφανου Κουμανούδη (α' έκδοση: 1900). Το ακόμη νεότερο διακύβευμα -και εδώ χρειάζεται να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή- αποτελεί απόδοση του γαλλικού enjeu. Για περισσότερα ετυμολογικά στοιχεία παραπέμπω σε δύο πολύ κατατοπιστικά κείμενα, του Νίκου Λίγγρη και του Νίκου Σαραντάκου. Προσυπογράφω μάλιστα το επαινετικό σχόλιο του Ν.Λ. για τον δημιουργό της λέξης διακύβευμα με τη σημασία «αυτό που διακυβεύεται, αυτό που παίζεται», ενώ συμμερίζομαι το σχόλιο του Ν.Σ. για την κατάχρηση της λέξης. Με βάση τα προαναφερθέντα όμως, η κατάχρηση αυτή δεν οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η λέξη διακύβευμα έχει κάτι το εσφαλμένο. Πρόκειται για δύο θέματα διαφορετικά μεταξύ τους.

Αν διαβάσει κανείς τα κείμενα στα οποία παραπέμπω, εύκολα διαπιστώνει πόσο διαφορετική μπορεί να είναι η στάση του ενός σχολιαστή από τον άλλο απέναντι σε θέματα γλώσσας. Άλλος υιοθετεί θετική ή έστω ανεκτική στάση απέναντι σε μια νέα λέξη του συρμού, άλλος αρνητική. Είναι χαρακτηριστικά τα ακόλουθα στοιχεία που αφορούν το συζητούμενο θέμα: με αφορμή τη χρήση της λέξης διακύβευμα ένας από τους προαναφερθέντες αρθρογράφους έκανε λόγο για «αρλουμπολογία». Απεναντίας, ένας άλλος έγραψε για τον δημιουργό της λέξης διακύβευμα: «μπράβο σ' όποιον έφτιαξε τη λέξη». Εδώ δεν πρόκειται απλώς για εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις για το τάδε ή το δείνα ειδικό γλωσσικό θέμα, αλλά γενικά για διαφορετικές στάσεις απέναντι στη γλώσσα. Όσοι προσεγγίζουν πιο επιστημονικά ή πιο λογικά διάφορα θέματα γλώσσας συνήθως διεξάγουν έρευνα και δεν αντιμετωπίζουν με φιλοκατήγορη διάθεση τη χρήση ενός νεολογισμού, έστω και αν δεν πρόκειται πλέον για χρήση αλλά για κατάχρηση. Δεν είναι τυχαίο ότι μόνο από κείμενα της μιας πλευράς μπορεί κανείς να πληροφορηθεί ότι λ.χ. το ελληνικό διακύβευμα αποδίδει το γαλλικό enjeu.